Νίκος Μπιλανάκης: Ιατρική στην επαρχία: μια προσπάθεια κοιτάγματος στον καθρέφτη
Στην αρχή κολακεύεσαι. Δεν είσαι πια ένας οποιοσδήποτε, ξεχωρίζεις, είσαι ο X ο γιατρός, δεν είναι λίγο αυτό. Το σπίτι σου γίνεται τοπόσημο για την περιοχή (λένε «θα στρίψεις εκεί που είναι το σπίτι του X του γιατρού…») ή οι συνήθειες σου σημαδεύουν τη πόλη (λένε «κάθε απόγευμα ο X ο γιατρός σε αυτό το μαγαζί πίνει τον καφέ του») ή οι επιλογές σου γίνονται οδηγός για τους υπόλοιπους (λένε «μαζί του κατεβαίνει υποψήφιος ο X ο γιατρός»). Σε θέλουν όλοι στην παρέα τους, δεν λησμονούν να σε χαιρετούν όποτε σε συναντούν, οι προσκλήσεις στις διάφορες εκδηλώσεις συνεχείς και το ενδιαφέρον τους για την υγεία σου αδιάλειπτο.
Στην ιατρική πρακτική, η πραγματικότητα που έχεις να αντιμετωπίσεις έχει ιδιαιτερότητες. Κατ’ αρχήν, στην επαρχία δεν υπάρχουν νόσοι (βιολογικές δηλαδή καταστάσεις που χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα σημεία και εργαστηριακά ευρήματα), υπάρχουν μόνο (ή σχεδόν μόνο) αρρώστιες και ασθένειες. Και εξηγούμαι: η αρρώστια είναι μια έννοια λιγότερο τεχνική από τη νόσο και αφορά στον υποκειμενικό εκείνο τρόπο με τον οποίο κάθε άρρωστος βιώνει την εμπειρία της νόσου όταν αυτή επιφέρει ανεπιθύμητες επιπτώσεις ή ενοχλήσεις, με πιο σημαντικές τον πόνο και τις λειτουργικές διαταραχές. Οι αρρώστιες πάλι θα γίνουν ασθένειες όταν μέσα από τις δυσλειτουργίες που θα επιφέρουν στο άτομο, θα φτάσουν να διαταράξουν τον επαγγελματικό ή κοινωνικό του ρόλο τόσο ώστε να χρειαστεί να επιβληθεί ο περιορισμός του κοινωνικά ή χωροταξικά, στο σπίτι ή στο νοσοκομείο.
Έτσι στην καθαρή, συγκεκριμένη και παγκοσμιοποιημένη έννοια της νόσου της δυτικής ιατρικής, στην ελληνική επαρχία συναντάει κανείς την εξατομικευμένη έννοια της αρρώστιας που όταν κοινωνικοποιείται στη συνάντηση με τη δική του κοινωνία, μετατρέπεται σε ασθένεια. Στην επαρχία δεν υπάρχει μικρή ή μεγάλη αρρώστια, επείγον ή μη επείγον χαρακτήρας του αιτήματος του αρρώστου. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος βιώσει τον εαυτό του ως άρρωστο ή οι οικείοι του τον ονομάσουν ασθενή εκπέμπεται ένα, δυσανάλογα μεγάλο με τις αντικειμενικές διαστάσεις του προβλήματος του, επείγον αίτημα παροχής ιατρικής φροντίδας. Η ασύμμετρη αναζήτηση ιατρικής φροντίδας οδηγεί τους πάντες στα ΤΕΠ του Νοσοκομείου ή στην αναζήτηση άλλων ενδιάμεσων (συνήθως πολιτευτών) για να μπορέσουν να προσεγγίσουν και να πειθαναγκάσουν τον ειδικό ιατρό να αναλάβει τον άρρωστο ή στις πολλαπλές νυχτερινές κλήσεις βοήθειας στο τηλέφωνο του ελευθεροεπαγγελματία ιατρού που καλείται ασμένως να βοηθήσει.
Στην επαρχία ο άρρωστος μπορεί να αγνοήσει για πολύ καιρό την επιβάρυνση της υγείας του που μπορεί να προέλθει από μια οποιαδήποτε νόσο αν ο ίδιος ο άνθρωπος δεν έχει βιώσει ακόμα τις επιπτώσεις αυτών των καταστάσεων στη λειτουργικότητα του. Από την στιγμή όμως που αυτό θα γίνει, τότε το αίτημα βοήθειας για την μάλλον παραμελημένη κατάσταση υγείας εκπέμπεται ασύμμετρα και άτσαλα δυνατά. Όταν ο επαρχιώτης ασθενής θα προσέλθει στον γιατρό του δεν θα αναζητήσει απλώς τη θεραπεία της αρρώστιας του αλλά θα ζητήσει από το γιατρό επίσης και να αναλάβει πλήρως τη φροντίδα του, να γίνει αυτός το κέντρο του ενδιαφέροντος του και να αναγνωρίσει την οδύνη του. Όπως λέει ο Α. Δρόσος (2002) «Απευθύνεται στο ιατρικό σώμα με πνεύμα απόλυτης υποταγής, εναποθέτοντας τον εαυτό του –ψυχή τε και σώματι- στα χέρια του γιατρού που γίνεται χωρίς να το ξέρει ο πατέρας, η μητέρα, ο σοφός.
Ο ασθενής καταφεύγει στην ιατρική, φαντασιώνοντας την ως πανίσχυρη μάνα η οποία δια μέσου των καταποτίων ή των ενέσεων, μπορεί να ξαναδώσει την απαραίτητη δύναμη και υγεία. Αυτό το αίτημα για βοήθεια, αυτή η εντατική μητρική φροντίδα, τοποθετεί κατ’ ανάγκη το γιατρό της επαρχίας σε θέση προστάτη και αποδίδει στην ιατρική μια μαγική διάσταση που την κατέχει βέβαια και στο άστυ, αλλά στην επαρχία την διαθέτει πολύ περισσότερο». Ο γιατρός στην επαρχία οφείλει να αποδεχθεί πρόσκαιρα ή κατά περίπτωση τον ρόλο του σοφού ή του φύλακα άγγελου, ρόλοι που αντανακλούν την αναπαράσταση του γιατρού όπως την έχουν οι ασθενείς του, αφού κάθε άρνηση σε αυτό μπορεί να εκληφθεί ως δείγμα απόρριψης τους ή επιστημονικής ανεπάρκειας του. Ειδικά ο γιατρός που έχοντας υιοθετήσει το σύγχρονο τρόπο άσκησης της ιατρικής, έχει ταυτόχρονα υιοθετήσει το αξίωμα για προσωπική αυτονομία του αρρώστου, θα αντιμετωπίσει ανυπέρβλητα εμπόδια αφού στο προβαλλόμενο όποιο αίτημα του αρρώστου, ο γιατρός θα επιχειρήσει να απαντήσει μόνο με επαρκή εξέταση και παραπέρα πληροφόρηση του, ούτως ώστε ο ίδιος ο άρρωστος να λάβει την απόφαση για τη όποια θεραπεία του και να δώσει την ενήμερη συγκατάθεση του. Στην επαρχία δεν χωρούν ακόμα τουλάχιστον τέτοιες πολυτέλειες: ο γιατρός είναι ο απόλυτος άρχων, αυτός θα αποφασίσει, αυτός θα κάνει καλά τον άρρωστο ενώ ο τελευταίος απλά θα καταναλώνει τις προσφερόμενες υπηρεσίες του. Τέλος!.
Δίπλα στον άρρωστο στην επαρχία θα συναντήσεις δεκάδες οικείους του. Άλλοι θα του φέρνουν μπισκότα και χυμούς, άλλοι θα κάθονται δίπλα από το κρεβάτι του ακόμα και πάνω στο κρεβάτι του, καταλαμβάνοντας τον χώρο του και εξορίζοντας τον άρρωστο στη καρέκλα, άλλοι θα τον επισκέπτονται νυχθημερόν ενώ άλλοι θα κάθονται στην αίθουσα αναμονής κουβεντιάζοντας ατέλειωτες ώρες μεταξύ τους, όλοι απαιτώντας πληροφόρηση από τον γιατρό για την υγεία του αρρώστου ξεχωριστά από τους άλλους. Η αρρώστια κάποιου στην επαρχία και περισσότερο η ενδονοσοκομειακή νοσηλεία του αποτελεί γεγονός που δοκιμάζει και αποδεικνύει την ένταση των δεσμών της ομάδας στην οποία ανήκει ο άρρωστος. Και αυτό γιατί η αρρώστια στην επαρχία είναι μια συλλογική υπόθεση. Οι συγκρούσεις των μελών της ομάδας, πρόσκαιρα τουλάχιστον, μετριάζονται ή παραμερίζονται για να μπορέσει η ομάδα να επικεντρωθεί στο άρρωστο μέλος της, να το φροντίσει και να του επιτρέψει να παλινδρομήσει στη θέση του αρρώστου.
Ο ατομικός χαρακτήρας της θεραπευτικής σχέσης του αρρώστου με τον γιατρό που χαρακτηρίζει το άστυ, και αναγκάζει τον άρρωστο εκεί να απευθύνεται στη Κοινωνική Υπηρεσία ή στα κοινωνικά δίκτυα-που αποτελούν τα εκεί υποκατάστατα της οικογενειακής ομάδας- εδώ απλά δεν υπάρχει, αφού υπάρχει η παντοδύναμη αλλά και φιλόστοργη οικογένεια! Τα εκφρασμένα από τον άρρωστο συμπτώματα (που γίνονται σημεία μέσω του ιατρικού λόγου), σωματικά ή ψυχικά, δεν αποτελούν μόνο αντικειμενικά στοιχεία ενός νοσηρού γεγονότος που διαδράμει. Τα συμπτώματα, ακόμα περισσότερο, περικλείουν οδύνη που ο άρρωστος εκφράζει.
Τα συμπτώματα επίσης λένε πολλά και για τον τρόπο που ο ασθενής βιώνει την ασθένεια του: πως ο ασθενής βιώνει το σώμα του και την ψυχή του, τι αντιπροσωπεύει για αυτόν η υγεία ή η ασθένεια, πως αντιλαμβάνεται την θεραπευτική σχέση με τον γιατρό του. Ο γιατρός οφείλει να αντιληφθεί τόσο τα εμφανή, όσο και τα άρρητα, τα λανθάνοντα νοήματα αυτών των συμπτωμάτων. Και για να γίνει αυτό, ο γιατρός οφείλει να γνωρίζει την κουλτούρα του αρρώστου της επαρχίας αφού μόνο έτσι θα επικοινωνήσει μαζί του, θα κατανοήσει τα σημαινόμενα του συμπτώματος του και βέβαια θα μπορέσει να βοηθήσει τελικά. Σε αντίθετη περίπτωση, που ο γιατρός δεν μπορεί να αποκρυπτογραφήσει τη γλώσσα του ασθενούς μέσα στην αμηχανία του είτε θα οδηγήσει τον ασθενή σε πλήθος παρακλινικών εξετάσεων που ο άρρωστος πρόθυμα θα πραγματοποιήσει -αφού αυτές εισπράττονται ως απόδειξη του μεγάλου ενδιαφέροντος του ιατρού για τον άρρωστο (αλλά οδηγούν επίσης και σε επιπλέον ιατρικές παρεμβάσεις, ίσως και στη χρονιότητα), είτε απορρίπτει συλλήβδην τα συμπτώματα του αρρώστου καταφεύγοντας στην ειρωνεία του γνωστού «υστερικού συνδρόμου»
Τελειώνοντας εδώ, θα θελα να σημειώσω ότι το ανωτέρω κείμενο δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση κριτική ή προσπάθεια σπίλωσης ή προσβολής κανενός και καμίας κοινωνικής τάξης. Πρόκειται περί μιας απόπειρας αυτογνωσίας του ίδιου του συγγραφέα και ανάγνωσης του περιβάλλοντος του, των χαρακτηριστικών διευκολύνσεων και δυσκολιών του που νομίζω πως έχει ενδιαφέρον- λογοτεχνικό τουλάχιστον- και για άλλους.
Είναι αυτονόητο ότι η ανάγκη για σχηματοποιήσεις και κατηγοριοποιήσεις, αναγκαίες διαδικασίες σε κάθε απόπειρα περιγραφής της πραγματικότητας, μπορούν να αδικήσουν τις υπαρκτές εξαιρέσεις του κάθε κανόνα.
Ακόμα, το παραπάνω κείμενο αποτελεί το Α’ Μέρος ενός όλου κειμένου, που η συνέχεια του (Β’ Μέρος) φιλοδοξεί να ακολουθήσει στο μέλλον επικεντρώνοντας ειδικότερα στην Ψυχιατρική στην Επαρχία.
Ν. Μπιλανάκης
Γιατρός
